به گزارش روابط عمومی اداره کل کتابخانه های عمومی فارس، همزمان با روز بزرگداشت نظامی گنجوی، یادمان این شاعر بلندمرتبه فارسی با عنوان «پارسای پارسی گو» با حضور استادان بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز به صورت مجازی برگزار شد.

محمدحسین کرمی، رئیس بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز در این نشست ضمن اشاره به ارزش نظامی در تاریخ ادبیات فارسی، عنوان کرد: بدون تردید در تاریخ ادبیات فارسی، شاعری که تا این حد به دانش روزگار خود همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، حدیث، پزشکی، تاریخ، فقه و... مسلط بوده و به پایه نظامی رسیده باشد، کم داریم. در روزگار نظامی مهم ترین دانش ها نجوم، طب، فلسفه و موسیقی بوده است؛ نظامی در همه این علوم تبحر خاصی دارد. در میان شاعران فارسی برخی همچون نظامی، خاقانی و انوری لقب حکیم دارند زیرا دانشمندانی هستند که با علوم زمان خویش آشنا بودند و از آن ها در اشعار خود استفاده کردند.

کرمی اضافه کرد: از دوران کودکی نظامی اطلاع چندانی نداریم اما با بررسی آثار او متوجه می شویم که در علم و دانش بی نظیر بوده و قسمت عمده عمر او صرف کسب دانش شده است. همانگونه که خودش نیز می گوید:

«به بازی نبردم جهان را به سر/ که شغلی دگر بود جز خواب و خور

 نخفتم شبی شاد بر بستری/ که نگشادم آن شب ز دانش دری»

رئیس بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز عنوان کرد: شاید بسیاری از باورهای قدیمی، امروز اعتقاد خرافی تلقی شود؛ اما در حقیقت بسیاری از آن ها علوم محض بودند و کسانی که با این علوم آشنایی داشتند دانشمندان روزگار خود به حساب می آمدند. نکته مهم این است که شاعران به مسائل و آیین های خرافی اعتقاد نداشتند بلکه این باورها دستمایه های شعری آن ها می شد.

وی با تأکید بر اینکه اندیشه نظامی بسیار جلوتر از زمان او بوده، به تفسیر فلاسفه و قدما از جهان و اجزای تشکیل دهنده آن پرداخت و گفت: در روزگار گذشته نجوم خیلی پرطرفدار بوده چون برداشت قدما از عالم هستی بر این اساس بوده است. به اعتقاد قدما، فاعل اصلی هرآنچه در عالم اتفاق می افتد، در آسمان است که بر فراز آسمان نهم یا فلک الافلاک وجود دارد. زمین مرکز هستی است که از چهار عنصر گوی شکل تشکیل شده و برفراز آن 9 آسمان وجود دارد که عالم را احاطه کرده اند.

کرمی اضافه کرد: وقتی این باورها را در شعر نظامی بررسی می کنیم، می بینیم اندیشه این حکیم بسیار بالاتر است. نظامی در حقیقت به محدودیت ذهن ایراد می گیرد و به پایستگی ماده معتقد بوده است.

در ادامه این نشست زرین واردی، دیگر استاد بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز ضمن قدردانی از افرادی که برای حفظ مفاخر و گنجینه های ایران زمین دغدغه دارند، گفت: شعر نظامی آیینه تمام نمای ایران و تفکر ایرانی است. شعری که آیینه زمان خودش باشد و تمام مسائل اجتماعی از بالاترین طبقات تا پایین ترین باورهای مردم در آن منعکس شده است را به اصطلاح شعر «حلال زاده» می گویند و اینگونه سرایش شعر مختص همه شاعران نیست.

وی اضافه کرد: در تاریخ ادبیات فارسی برخی از شاعران درباری به بازتاب و انعکاس مسائل درباری و حکومتی پرداخته و شاعران عارف نیز به انعکاس باورهای دینی توجه داشته اند و در این میان کم هستند شاعرانی که مسائل اجتماعی، مسائل درباری، جنسیت ها، باورهای عامیانه و ... را در شعر خود نشان دهند، یکی از این نوادر در تاریخ ادبیات ما بی شک نظامی است.

این استاد ادبیات عرفانی با اشاره به زیبایی های شعری و کلامی نظامی به بازتاب اجتماعی دوران سلجوقی ایران در شعر نظامی پرداخت و گفت: باید نشان دهیم که چقدر ایران و ایرانی در اشعار نظامی نشان داده شده است.

واردی در ادامه صحبت های خود با اشاره به اینکه یکی از محورهای شعر نظامی بازتاب مسائل سیاسی ایران است، گفت: در کنار اشعار مدحی، نظامی سعی می کند در مقابل پادشاهان و حکما، شعرش مدح همراه با تنبیه و توبیخ باشد؛ چنانکه در این شعر می بینیم: «پیرزنی را ستمی درگرفت/ دست زد و دامن سنجر گرفت*ای ملک آزرم تو کم دیده‌ام/ وز تو همه ساله ستم دیده‌ام».

وی با بیان اینکه وضعیت دربارهای زمان سلجوقی را به خوبی در شعر نظامی می بینیم، افزود: در شعر نظامی در کنار احترام متقابل به دربار و نظامیان، آن ها را مواخذه می کند. گاهی انتقاد از سلاطین در قالب دیالوگ های قهرمانان داستان روی می دهد. او در این شعرها، در کنار خطاب های زمین بوسی، پادشاهان را به عدال پیشگی، تذهیب نفس و هم نشینی با حکما و بزرگان و استفاده از دانش دعوت می کند.

واردی با اشاره به اینکه توجه به دیگر شاعران، محور دیگری است که در شعر نظامی دیده می شود، گفت: نظامی برای شعر احترام فوق العاده ای قائل است و شعر را همکلام بیان انبیا می داند؛ ولی از شاعران هم دوره خودش که در دربارها فعالیت دارند و برای خوشامد حکما و دریافت صله، شعر می گویند، گله می کند. گلایه او به شاعران است که زبان و شعر فارسی را سخیف کرده اند: «سیمکشانی که به زر مرده اند/ سکه این سیم به زر برده اند».

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز محور سوم از اشعار نظامی را بازتاب زندگی عامه مردم برشمرد و عنوان کرد: در شعر نظامی تمامی اصناف و پیشه وران را می بینیم. این در حالی است که تا زمان نظامی یعنی قرن ششم، شعر، هنوز از دربارها خارج نشده بود؛ به طور کلی در تاریخ ادبیات فارسی شعر تا قبل از تصوف در اختیار قدرت ها و دربار بوده و چیزی که شعر را به درون مردم عامه کشاند رواج تصوف بوده است؛ اما در زمان نظامی هنوز این امر محقق نشده بود، هرچند بارقه هایی از تصوف در شعر فارسی داریم؛ ولی فراگیر نیست.

وی با بیان اینکه تصویر عامه مردم را در شعر نظامی بسیار پررنگ می بینیم، اظهار داشت: سنایی و نظامی از اولین کسانی هستند که پیش از رواج تصوف، شعر را به میان مردم جامعه بردند. نظامی در شعرهای خود از رنج ها و سختی های مردم و باورهای آن ها صحبت می کند: «دو شیر گرسنه است و یک ران گور...». حتی گاهی اوقات عامه مردم را به دلیل نارسایی ها به قیام دعوت می کند. گاهی نیز از جهل، حق ناشناسی و عدم مروت و جوانمردی مردم گله می کند.

زرین واردی در ادامه عنوان کرد: محور دیگر در شعر نظامی که کاملا انعکاس دوره سلجوقی در ایران است، وضعیت زنان است. نظامی هرچند همانند همه شاعران، در آثار خود به بی وفایی و عدم رازداری و ... زنان اشاره می کند، اما نوع نگرش او به بانوان، بسیار متفاوت و توام با تکریم و احترام است.

وی اضافه کرد: ما سنت شکنی را در قهرمانان زن داستان های نظامی می بینیم. زنان در داستان های نظامی حق انتخاب به ویژه گزینش همسر را دارند؛ همچنین حق مالکیت دارند و می توانند هروقت دوست دارند اموال خود را ببخشند. این رفتار در داستان خسرو وشیرین و در شخصیت «شیرین» و عمه او «مهین بانو» نشان داده است. همچنین نظامی بانوان را تکریم می کند؛ زنان اشعار نظامی، مشارکت  اجتماعی و فعالیت های سیاسی دارند و شاعر به عدالت و مساوات بانوان در سیاست ورزی اشاره و آن ها را تحسین کرده است.

واردی افزود: بانوان داستان های نظامی در هر حالتی پوشش و حجاب دارند و این معطوف به حقیقتی است که همواره در بانوان ایران و جامعه ایرانی وجود دارند. چهره این زنان بر سنگ ها و سنگ نوشته ها حک می شود؛ همچنین زنان و مردان در این داستان ها با حفظ حریم تعامل و گفت و گو دارند. مردها در اشعار نظامی به شدت برای بانوان احترام قائل هستند و این کمتر در اشعار شاعران دیده می شود.

استادیار بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز همچنین به بررسی آداب و رسوم و باورهای مردم در شعر نظامی پرداخت و گفت: محور دیگر شعر نظامی، بازتاب آداب و رسوم ایرانی است؛ از فاخرترین سنت های درباری همچون سکه زدن، خطبه خواندن، کوس نوبتی زدن، سفیرها، شخصیت های حاجبان و تمام آداب و رسوم دربارهای ایران تا اعتقادی معمول در ذهن یک پیرزن سنت گرا. این بازتاب باروهای عامه مردم، قشنگ ترین قسمتی است که نشان می دهد، نظامی چقدر به ایران دلبسته و در ثبت جزئی ترین باورها سعی و تلاش کرده است.